Over de reis van een rijk aangeklede dame

Op 1 oktober 2022 verscheen er een artikel in het NRC met speciale aandacht voor de herkomstgeschiedenis van de Rijk aangeklede dame. Lees verder.

Unieke kans

Tijdens TEFAF 2020 deed zich een unieke kans voor. De New Yorkse kunstgalerie Blumka bood er dit beeldje van een rijk aangeklede dame te koop aan. Het is op dat moment nog niet bekend dat het beeld niet alleen terug is op het continent waar het vervaardigd is, maar zelfs in de stad. Oud-conservator van het Bonnefanten Peter te Poel, dé Van Steffeswert expert, herkende het beeldje namelijk als een vroeg zestiende-eeuwse sculptuur van de hand van de fameuze Maastrichtse beeldsnijder Jan van Steffeswert (1460-1530). Deze toeschrijving werd een paar weken later bevestigd door de vondst van een signatuur op de zoom van de achterkant van het gewaad waarin IAN gesneden staat.

Unieke collectie

Dat de kwaliteit van het werk van Van Steffeswert uitzonderlijk is, blijkt onder andere uit het feit dat zijn werk vertegenwoordigd is in de collectie van het Metropolitan Museum of Art in New York. Het Bonnefanten heeft wereldwijd de belangrijkste collectie beelden van Van Steffeswert en wilde deze unieke kans om een zeldzaam werk aan de collectie toe te voegen niet voorbij laten gaan. Door snel te handelen wist het museum nog tijdens TEFAF het beeldje te verwerven, waardoor de Rijk aangeklede dame nu na vijfhonderd jaar weer in Maastricht te bewonderen is.

Onderzoek

De snelheid van handelen heeft echter ook een keerzijde. De dienstdoende conservator kon het eerste herkomstonderzoek pas na het aankoopbesluit verrichten. Dat onderzoek leerde dat het beeldje ooit in het bezit was van de familie Rothschild en dat de verblijfplaats van het beeldje tussen 1903 en 1950 onbekend was. Nader onderzoek was dus geboden, maar door het uitvallen van de conservator en de impact van de coronapandemie, kwam het onderzoek in de loop van 2020 stil te liggen.

Op 1 oktober 2022 verscheen er een artikel in het NRC met speciale aandacht voor de herkomstgeschiedenis van de Rijk aangeklede dame. Journalisten Esther Rosenberg en Bas Haan hadden nieuwe informatie boven water weten te krijgen over de spectaculaire geschiedenis van dit beeld, dat in 1938 door de nazi’s in beslaggenomen werd, maar gelukkig na de oorlog ook weer is teruggegeven aan de familie Rothschild. Hieruit blijkt hoe belangrijk het is dat herkomstonderzoek altijd in beweging blijft. Deze informatie had het museum zelf ook moeten achterhalen, maar vanwege bovengenoemde omstandigheden was het onderzoek begin september 2022 nog steeds niet volledig uitgevoerd. Naar aanleiding hiervan scherpen wij waar nodig de procedures aan die gelden voor het herkomstonderzoek in het kader van een (potentiële) verwerving.

Herkomst

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is er door de nazi’s op grote schaal kunst geroofd en geconfisqueerd. Grote verzamelingen kunstcollecties van vermogende personen, die volgens de nazi’s geen bestaansrecht hadden (Joden maar ook andere bevolkingsgroepen), werden geconfisqueerd. Een groot deel van de geroofde kunst kwam onder het oog van Hans Posse, die de opdracht kreeg van Adolf Hitler om een collectie samen te stellen voor het gloednieuwe Führermuseum in Linz. Het gebouw werd nooit gerealiseerd, maar veel kunst is in de oorlogsjaren daarvoor ter voorbereiding verzameld in een opslag in Altaussee, Oostenrijk. Waaronder deze Rijk aangeklede dame. 

Hoe kan het dat het beeld daar terecht kwam? Daarvoor moeten nog iets verder terug in de tijd. Halverwege de negentiende eeuw laat de Weense bankier en verzamelaar Anselm Salomon von Rothschild zijn oog vallen op dit fijn gesneden houten beeld van een rijk geklede Costumefigürchen, zoals het dan beschreven wordt in een inventaris. Het beeld bevindt zich nog in de collectie van Alfons Rothschild wanneer zijn macht begint uit te breiden in Oostenrijk. Na de annexatie van Oostenrijk in 1938, worden al zijn bezittingen, waaronder de omvangrijke kunstverzameling in Wenen, in beslag genomen door de nazi’s. Niet veel later wordt de Rijk aangeklede dame overgebracht naar de opslag van de Linz collectie in Altaussee.

Tijdens de bevrijding stuitten de geallieerden op de geroofde kunst voor Hitlers kunstmuseum. Zij registreerden alle objecten en zetten de restitutie in gang. Op 17 juli 1948 werd het beeld teruggegeven aan de familie Rothschild. Enkele jaren later verhandelde de familie de Rijk aangeklede dame en komt het beeldje terecht in de Verenigde Staten waar het tot enkele jaren geleden is gebleven.

Roofkunst

Niet alleen in Duitstalige landen is veel kunst geroofd, ook in Nederland kwam een groot aantal werken terecht in de opslag van de Linz collectie. Na afloop van de oorlog is de geroofde kunst aan Nederland teruggegeven. De staat heeft tot in de jaren vijftig een deel teruggegeven aan de rechtmatige eigenaren, maar een deel werd daarna ook verkocht. Wat achterbleef in de Rijkscollectie kreeg de titel NK-collectie. Deze collectie is nu te zien in musea in Nederland, waaronder het Bonnefanten. Van deze werken is tot op de dag van vandaag onbekend tot wie ze toehoren, mocht je hier meer over willen weten kijk dan op www.herkomstgezocht.nl

Signatuur

Hierbij een afbeelding: links de signatuur van het beeldje van de Rijk aangeklede dame verworven in 2020. En rechts een detailopname ter vergelijking, eronder een gipsafgietsel van de signatuur op de voet van het beeld van Sint Anna-te-Drieën in de collectie van het Bonnefanten.

Zijn er vragen? Laat het weten.
Esther Wagemans: wagemans@bonnefanten.nl