Een maaltijd met Saters: van Venetië tot Zuid-Nederland
Bijzondere ontdekkingen bij 'De Maaltijd' van Francesco di Girolamo da Santacroce
Bijzondere ontdekkingen bij 'De Maaltijd' van Francesco di Girolamo da Santacroce
In de collectie van het Bonnefanten bevindt zich een uniek schilderij dat wordt toegeschreven aan Francesco di Girolamo da Santacroce (1516-1584). De Maaltijd toont een gemengd gezelschap aan een ronde tafel, die zoals de titel suggereert zich tegoed doen aan een luxueuze maaltijd. De kostuums, het kleurrijke palet en de bogengalerij op de achtergrond geven weg dat het hier om een typisch Italiaans renaissanceschilderij gaat. Toch ontbreekt een fundamenteel element van dit schilderij: het exacte onderwerp. Op de voorgrond zitten acht saters, mythologische wezens die half-mens en half-bok zijn. Dit maakt waarschijnlijk dat het hier gaat om een mythologische scene, maar welke? Een masterstudent van de Universiteit van Utrecht, Thel van Dijk, dook in dit dossier en kwam tot enkele bijzondere ontdekkingen.
Francesco di Girolamo da Santacroce (?), Maaltijd, ca. 1540, Collectie Bonnefanten, langdurig bruikleen RCE. Dit kunstwerk behoort tot de Nederlands Kunstbezit-collectie (NK-collectie). Deze collectie bestaat uit kunstobjecten die na de Tweede Wereldoorlog door de geallieerden zijn teruggehaald uit Duitsland en nadien onder beheer zijn gekomen van de Nederlandse Staat. De collectie bevat objecten die mogelijk tussen 1933 en 1945 zijn geroofd, geconfisqueerd of onder dwang verkocht. Meer informatie is te vinden op wo2.collectienederland.nl. Indien u informatie heeft over dit kunstwerk kunt u contact opnemen met restitutie@cultureelerfgoed.nl. Dit helpt mogelijk in onze zoektocht naar de rechtmatige eigenaar.
Jong geleerd is oud gedaan
Francesco leerde het schildersvak van zijn vader, Girolamo da Santacroce (ca. 1500-1556) die een atelier had in Venetië. De werken van Francesco en zijn vader vertonen gelijkenissen in stijl. Zo doet de Johannes de Doper op het schilderij van Girolamo da Santacroce, eveneens in het Bonnefanten, denken aan de figuren op de Maaltijd van Francesco. Overeenkomstig zijn de uitdrukkingen van de gezichten van de figuren, waaronder de kleine ogen en de hoge voorhoofden. Zijn vaders invloed lijkt bovendien te worden bevestigd door de compositie van de tafel en de figuren daaromheen. Zo lijken de ronde tafel, het tafellaken en de positionering van de objecten veel op verbeeldingen van Het Laatste Avondmaal door Girolamo da Santacroce en zijn leermeester Francesco Rizzo in Venetiaanse kerken.
_-_Ultima_cena_di_Francesco_Rizzo_da_Santacroce.jpg){kind=link}
Raadselachtig banket
Kunsthistoricus De Jong-Janssen interpreteerde het tafereel in een catalogus van 1995 als een “allegorie van de wereldlijke liefde.” Dat baseert zij waarschijnlijk op het bladmuziekvel in de hand van een van de saters met daarop de volgende tekst: "Alleen jij, ik hou van mijn lief, geef mij hoop". In het atelier van Francesco is ook een andere “allegorie van de liefde” opgedoken. Op dat werk is echter een Cupido verbeeldt: een meer toegankelijke verbeelding van dit onderwerp. Deze vondst maakt het tafereel met de maaltijd met saters als allegorie van de liefde nog raadselachtiger.
De musicerende Saters
De saters in het schilderij maken het banket bijzonder eigenzinnig. In de Venetiaanse kunst komen saters vaker voor in verbeeldingen van banketten, zoals bij Bacchanalen (uitbundige feesten ter ere van de wijngod Bacchus), maar dan als actieve feestvierders zoals te zien bij Andrea Mantegna (1431-1506). In de Maaltijd maken ze echter geen deel uit van het feestende en etende gezelschap maar verzorgen ze kalm de muziek op de voorgrond. Ze bespelen herdersfluiten, violen en een luit. Dat laatste instrument is een opvallende keus: in kunst uit deze periode spelen saters wel vaker fluit en viool, maar geen luit. De luit werd in de zestiende eeuw gezien als een aards instrument en kwam niet voor in mythologische vertellingen, waarin verhalen over klassieke goden werden vertolkt.
Een zestiende-eeuws Venetiaanse luitboek, het Capirola Lute Book, biedt echter een verbinding tussen de luit, bladmuziek en saters. Het bladmuziekboek is gedecoreerd met illustraties van planten, dieren én enkele saters. De zestiende-eeuwse interpretatie van musicerende saters bij een maaltijd is moeilijk te reconstrueren.
Zuid-Nederlandse invloed?
In de zestiende-eeuw was er veel uitwisseling tussen kunstenaars uit de zuidelijke Nederlanden en de Venetiaanse kunstmarkt. Mogelijk vond de schilder van de Maaltijd inspiratie in deze Zuid-Nederlandse traditie. Rond dezelfde tijd schilderden de Antwerpse kunstenaars Pourbus soortgelijke dinerscènes met muziekinstrumenten. Frans Pourbus de Oude (1545-1581) verbeeldde een luit en bladmuziek bij een maaltijd. Zijn zoon Pieter Pourbus (ca.1523-1584) schilderde een Allegorie van de Ware Liefde met een banket met instrumenten.
De Maaltijd kan worden gezien als een uniek Venetiaans genrestuk, waarbij de schilder zijn inspiratie waarschijnlijk haalde uit enerzijds Venetiaanse associaties tussen saters, bladmuziek en de luit en anderzijds uit Zuid-Nederlandse dinerscènes of vertellingen van de liefde.
Geschreven door Thel van Dijk, MA-alumnus Kunstgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht